مشکل خواب صرفا برای بزرگسالان نیست، کودکان هم میتوانند در خوابیدن و به خواب رفتن مشکل پیدا کنند. البته کودکی که مشکل خواب داشته باشد، معمولا والدین خود را نیز بیدار نگه میدارد. بنابراین در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی مشکلات خواب کودکان بویژه بی خوابی کودکان و ارائه راهکارهایی از طریق مدیریت رفتاری برای رفع این مشکلات و خواب بهتر کودک میپردازیم.
زمانی که کودک میخوابد، هورمونهای رشد بیشتری ترشح میشوند، اطلاعات ذخیره شده در مغز ساماندهی میشوند و شکلگیری خاطرات بلندمدت با سهولت بیشتری انجام میشود.
علاوه بر اینها با خوابیدن، کودک انرژی خود را برای یک روز تازه، تجدید میکند. نوزادان معمولا به 16 ساعت خواب نیاز دارند. در ماههای اول، نوزاد بعد از هر 2 یا 3 ساعت خوابیدن، برای شیر خوردن بیدار میشود.
در حدود 4 ماهگی به بعد، فاصله بیدار شدن کودک از خواب بیشتر شده و از 6 ماهگی کودک میتواند به صورت پیوسته و بدون بیدار شدن، 5 تا 6 ساعت بخوابد. کودکان 1 تا 5 ساله در طول روز حدود 12 ساعت میخوابند.
یک کودک پیش دبستانی تقریبا به 10 تا 12 ساعت خواب در طول روز نیاز دارد. کودکان مدرسهای حدودا روزی 10 ساعت میخوابند.
تفاوت الگوی خواب در کودکان
مهم است به یاد داشته باشیم که الگوی خواب در هر کودکی متفاوت و منحصر به فرد است. اگر کودکی 1 سال دارد و در طول شبانه روز فقط 10 ساعت میخوابد و کاملا سالم، شاد و با طراوت است، هیچ مشکلی وجود ندارد.
قبل از اینکه نگران مقدار خواب کودک خود شوید، بهتر است به الگوی خواب دیگر اعضای خانواده دقت کنید، شاید بین الگوی خواب کودک و افراد دیگر خانه ارتباطی وجود داشته باشد.
بررسیها نشان میدهد حدود ۲۰ الی ۳۰ درصد کودکان یا با به تختخواب رفتن مشکل دارند یا طی شب بیدار میشوند، فقط به این دلیل که والدین از مشکلات خواب کودکان آگاهی ندارند.
متخصصان تأکید میکنند که لازم است والدین خوابیدن را به کودک آموزش دهند و مدیریت رفتاری برای برطرف کردن مشکلات خواب کودکان داشته باشند.
مشکلات خواب کودکان
برنامههای خواب آزمایش شدهای وجود دارد که کارکرد آنها اثبات شده است اما پیش از اینکه برنامهای را آغاز کنید، لازم است علت مشکل را بدانید. مقاومت در برابر خواب ممکن است دلایل متنوعی داشته باشد.
با شناسایی آن دلایل میتوانید برنامهای مناسب برای خواب کودک خود انتخاب و اجرا کنید. برخی از مشکلات خود به خود رفع میشوند و نیازی به برنامهای برای آموزش خواب به کودک نیست.
خوابیدن روندی فعال دارد. مثل چرخاندن کلید در قفل نیست که به یکباره حادث شود. خوابیدن روند پیچیدهای دارد و نیازمند تغییراتی در فعالیتهای مغزی است. تغییراتی که باعث از دست دادن هوشیاری و به خواب رفتن میشود.
خوابیدن باعث تقویت عملکرد سیستم ایمنی و سازماندهی اطلاعات در مغز و ترشح هورمون میشود. بنابراین منافع زیادی برای کودک دارد. کودکان کمسنتر به خواب بیشتری احتیاج دارند.
انواع شایع مشکلات خواب کودکان
اشکال مختلفی از مشکلات خواب کودکان وجود دارد که در ادامه به آنها میپردازیم.
انواع عادت بدخوابی کودکان
بخشی از مشکلات خواب کودکان از عادات نادرست خواب ناشی میشود. مثلاً کودک عادت کرده است که در شرایط خاصی بخوابد. در این حالت تا آن شرایط مهیا نباشد، کودک به خواب نمیرود. این کودکان در به خواب رفتن و در خواب ماندن مشکل دارند. ممکن است کودک برای رفتن به تختخواب مقاومت کند، زمان نامناسبی بخوابد یا نیمه شب بیدار شود.
الف: مقاومت در برابر رفتن به تختخواب
این عادت بازمانده دوره نوزادی است که والدین برای تسکین دلدرد و آروغ زدن و بهتر خواباندن نوزاد او را میگرداندند. آنها پس از مدتی متوجه میشوند کودک دلدرد ندارد ولی به گرداندن عادت کرده است و وقتی او را در تختخواب میگذارند، به جای خوابیدن به آنها زل میزند.
این کودکان حق دارند که به این راحتی نخوابند چون به گرداندن عادت کردهاند. برنامه نامنظم خواب و بیدار شدن، والدین را خسته و کودک را کمخواب میکند. پس بهتر است والدین از همان ابتدا اقدام کنند. به این ترتیب که به نقهای کودک پاسخ ندهند تا خوابش ببرد. با این کار به مرور زمان نق کاهش مییابد و کودک راحتتر از شبهای گذشته میخوابد.
بعضی کودکان زمان خواب را با بهانههایی چون، درخواست برای یک داستان دیگر، یک لیوان آب و یا رفتن به دستشویی به تاخیر میاندازند. تلاش کنید که منطبق با برنامه همیشگی خواب عمل کنید. در عین مهربانی با اقتدار رفتار کنید و اجازه دهید که کودک متوجه شود که الان فقط باید بخوابد.
انجام یکسری کارهای معین هر شب قبل خواب به فهم زمان خواب توسط کودک شما کمک میکند. برای مثال هر شب قبل خواب اول او را به دستشویی ببرید، سپس برایش یک داستان از کتاب کودک بخوانید، و بعد چراغهای اتاق کودک را خاموش کنید تا بخوابد. این الگو را هر شب تکرار کنید.
ب: زمان نامناسب خوابیدن
دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن بین کودکان رایج است. شاید والدین بخواهند کودک شبها دیر بخوابد تا صبح هم دیر بیدار شود و مادر یا مراقب او وقت کافی برای خودش داشته باشد اما این رفتار نادرست است.
اگر زمان خواب و بیداری برای کودک معنایی نداشته باشد، همه با مشکل مواجه میشوند. بهتر است برای حل این مشکل از مدیریت رفتاری استفاده کنید.
برای ایجاد رفتار سالم خوابیدن بهتر است با دیر خوابیدن وی کاری نداشته باشید اما هر روز کمی زودتر کودک را بیدار کنید تا زمان خواب شبانه کاهش یابد.
نحوه کار به این صورت است که زمان به تختخواب رفتن و بیدار کردن او را یادداشت کنید. به مدت سه روز بدون تغییر زمان خوابیدن او در شب، صبح یک ربع زودتر بیدارش کنید.
بعد از اینکه کودک ۴۵ دقیقه کمتر از همیشه خوابید، وقت آن است که شبها او را ۱۵ دقیقه زودتر بخوابانید تا صبح راحتتر بیدار شود. این برنامه را بیوقفه ادامه دهید و آن را به هم نزنید. پس از چند ماه کودک به این برنامه عادت میکند.
ممکن است کودک در این برنامه کمی خوابآلوده باشد اما باید مراقب باشید که در روز بیش از حد عادی نخوابد. زیرا اگر طی روز کمبود خواب جبران شود، شبهنگام باز آماده خوابیدن نیست و در وقت مناسب نمیخوابد.
ج: بیدار شدن در نیمه شب
کودک بعد از ۶ ماهگی به راحتی میخوابد اما ممکن است نیمه شب بیدار شود. گاهی علت بیداری عفونت گوش یا بیماری دیگری است که باید به پزشک مراجعه شود.
اما اگر دلیل طبی نداشت، به دنبال جلب توجه است. اگر کودک بداند که توانسته است جلب توجه کند، آن را تکرار خواهد کرد.
گاهی اوقات دندان درآوردن دردناک است و کودک را بیدار میکند. والدین در پی تسکین او هستند. همین عادت زمان به خواب رفتن را تغییر میدهد.
زود بیدار شدن
زود بیدار شدن از آزاردهندهترین مشکلات خواب کودک است. مراقب باشید اگر کودک شما صبح زود ساعت ۵ بیدار شد، به او پاداش ندهید.
دادن شیشه شیر یا حتی در آغوش گرفتن و بغل کردن و بازی کردن با کودک پس از بیدار شدن، میتواند برای او حکم پاداش را داشته باشد. بنابراین پاداش دادن را هر روز ۵ دقیقه به تأخیر بیندازید.
علل مشکلات خواب کودکان
مشکلات خواب کودکان میتواند علل مختلفی داشته باشد.
نوزاد شما تازه به دنیا آمده است.
یک نوزاد حدود 18 ساعت را در طول شبانه روز میخوابد، این بدان معناست که خواب کودک هنوز منطبق با روز وشب نیست، از حدود 9 ماهگی است که کودکان با برنامه روز شب منطبق میشوند.
البته در این دروه نیز خواب شبانه کودک بیشتر از 5 یا 6 ساعت نخواهد بود.
کودک خیلی خسته است.
کودکان نوپا و پیش دبستانی نیاز دارند که در طول شبانه روز 11 تا 14 ساعت بخوابند، یک برنامه منظم میتواند کلید انجام این مهم باشد.
بنابراین زمانهای مشخصی را برای خواب، بیداری، چرت های روزانه، غذا خوردن و بازی او تنظیم کنید.
اضطراب جدایی از دلایل مهم مشکلات خواب کودکان
بخش دیگری از علت مشکلات خواب کودکان، وابستگی آنان است. مثلا برخی مواقع کودک بسیار وابسته است و میخواهد همواره کنار والدین بماند. در این صورت خوابیدن به مشکل تبدیل میشود زیرا کودک دچار اضطراب جدایی یا ترس شبانه میشود.
اضطراب جدایی باعث میشود که کودک نیمه شب بیدار شود و از مصاحبت والدین لذت ببرد. به زحمت میخوابد و سرانجام وقتی خوابید، به محض زمین گذاشتن بیدار میشود.
تجربه اضطراب جدایی در دورهای از کودکی (حدود 6 ماهگی) کاملا طبیعی است. سعی کنید با پرهز بعضی رفتارها (مانند صحبت کردن زیاد در این مورد با کودک، شیر دادن زیاد، آواز خواندن زیاد یا لالایی خواندن زیاد) اضطراب کودک را تقویت نکنید.
در همین زمان، میتوانید به کودک کمک کنید که به تدریج خودش به تنهایی بخوابد. هنگام خواب با او با آرامش صحبت کنید، کمی پشت کودک را بمالید و سعی کنید کودک را آرام کنید.
کودک در طول روز چرت نزده است.
اگر کودک شما در طول روز به اندازه کافی نخوابیده باشد، احتمالا در به خواب رفتن در طول شب دچار مشکل خواهد شد. اکثر کودکان به یک یا دو چرت روزانه نیاز دارند.
اغلب آنها این چرت را بعد از صرف ناهار انجام میدهند. اگر کودک شما در طول روز بدخلق و خواب آلود است، اجازه دهید که یک چرت کوچک بخوابد، اما مراقب باشید که زمان چرت زدن کودک نزدیک زمان خواب او نباشد.
آپنه انسدادی خواب
این وضعیت اختلالی نادر در میان مشکلات خواب کودکان است، و زمانی اتفاق میافتد که مجاری تنفسی کودک به علت بزرگی لوزه سوم بسته شده و یا تنگ میشود.
کودکانی که چنین مشکلی دارند اغلب با صدای بلند خر و پف میکنند. تنفسشان در طول خواب دچار مشکل است و صبح که از خواب بیدار میشوند احساس خستگی میکنند.
درمان شامل عمل جراحی یا ماسک تنفسی در طول شب میشود.
خرو پف و خرناس
خرو پف نیز یکی از مشکلات خواب کودکان است. از هر 10 کودک، یک نفر خر و پف میکند. خرناس میتواند به علل مختلفی رخ دهد، آلرژیهای فصلی، آپنه انسدادی خواب، سرماخوردگی، و غیره.
اگر کیفیت خواب کودک مناسب است، شاید پزشک کودک توجهی به مسئله خرناسهای او نکند. اما اگر کودک به علت خرناس، خوب نمیخوابد و یا صبحها با خستگی یبدار میشود، حتما با پزشک کودک مشورت کنید.
کابوس شبانه
یکی از مشکلات خواب کودکان کابوس شبانه است. کودکان گاهی کابوس میبینند که این مسئله طبیعی است. اغلب کابوسهای دوران کودکی خطری ندارند.
تلاش کنید کودک را آرام کنید و او را به تختخواب برگردانید تا دوباره بخوابد. اگر کابوسهای کودک مدام تکرار میشوند، آنرا با پزشک و یا روانشناس کودک در میان بگذارید.
خوابگردی؛ یکی از مشکلات خواب کودکان
یکی دیگر از مشکلات خواب کودکان، خوابگردی است.خوابگردی به واسطه اختلال در سیستم عصبی ایجاد میشود و سابقه ارثی دارد. درمان آن به کمک پزشک انجام میشود. گاهی عوامل دیگری دست به دست هم میدهند و مانع خواب کودک میشوند؛ از جمله خستگی بیش از حد.
اگر کودک دچار خوابگردی است، دست او را بگیرید و به تختخواب برگردانید و کنارش بمانید تا به خواب برود. از لوازم ایمنی کودک مثل محافظ تخت کودک و یا تختخواب حفاظدار استفاده کنید. به اتاق او زنگ وصل کنید. به پزشک مراجعه کنید.
بعضی از کودکمان در خواب راه میروند، صحبت میکنند و یا در تخت خواب مینشینند. چشمان کودک در این زمان ممکن است باز باشد اما او کاملا بیدار نیست و همچنان در خواب است.
با افزایش سن، این مشکل در اکثر کودکان برطرف میشود. کودکی که در خواب راه میرود را بیدار نکنید. کودک را به آرامی به سمت تختش راهنمایی کنید او را بخوابانید.
مراقب باشید مکانهایی که ممکن است کودک در هنگام خوابگردی برود امن و بی خطر باشند، شاید لازم باشد درب اتاق خواب کودک را قفل کنید. برای راه پلهها حفاظ و درب محافظ نصب کنید.
داروها و آلرژیها؛ علت احتمالی مشکلات خواب کودکان
- داروها:
مصرف بعضی داروها ممکن است در برنامه خواب و بیداری کودک تاثیر بگذارند. اگر احساس میکنید که دارو باعث بیخوابی کودک شما شده است، موضوع را با پزشک کودک در میان بگذارید.
به هیچ عنوان بدون تجویز پزشک تغییری در برنامه مصرف دارو (قطع مصرف و یا تغییر دوز دارو) ایجاد نکنید.
- آسم، آلژیها و غیره:
سرماخوردگی، بینی گرفته و آلرژی میتوانند از دلایل مشکلات خواب کودکان باشند. پزشک کودک میتواند در این مورد به شما کمک کند.
کلام آخر مشکلات خواب کودکان و راهکارهایی برای والدین
در انتها به یاد داشته باشید که اتاق خواب کودک باید آرامش را به او القا کند. اجازه ندهید که کودک در زمان خواب به مانیتور لپ تاب یا تبلت خود نگاه کند.
همچنین به یاد داشته باشید که تنش و نگرانی میتواند باعث مشکلات خواب کودکان شود. پس سعی کنید قبل از خواب با ایجاد یک عادت مثبت و آرامبخش مثل خواندن کتاب کودک، فضای راحتی را برای خواب آرام کودک فراهم کنید.
ضمن رعایت نکات فوق، حتما در تهیه لوازم اتاق کودک، ایمنی کودک را در نظر بگیرید و از ابزارهای ایمنی مثل محافظ تخت کودک استفاده کنید.
منابع:
هیمز، پنی. (۱۳۸۳). چگونه کودک را بخوابانیم (ترجمه پروین قائمی)، تهران: معیار علم.
قائمی، پروین. (۱۳۸۹). تغذیه و نگهداری کودک، تهران، پیمان
http://www.parentingscience.com/ 1395/2/10
Brennan, Dan. March 31, 2015. Top Reasons Your Child Can’t Sleep, Including You. Retrieved May 10, 2016 from http://www.webmd.com/children/ss/children-sleep-problems.
Manniche, Vibeke. 5 February 2015. Sleep problems in children. Retrieved May 10, 2016 from http://www.netdoctor.co.uk/conditions/pregnancy-and-family/a9132/sleep-problems-in-children/.
