مهارت همدلی در کودکان و روش های تقویت آن

مهارت همدلی در کودکان باعث می‌شود تا آنان در شناخت حالت‌های عاطفی دیگران توانمندتر شده و ارتباطات اجتماعی و مهارت های اجتماعی موفق‌تری داشته باشند. همدلی همچنین یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری و رشد رفتارهای اخلاقی در کودکان است.

در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به جنبه‌های مختلف مهارت همدلی در کودکان و معرفی روش‌هایی برای تقویت این مهارت می‌پردازیم.

همدلی چیست؟

همدلی به شکل‌های مختلف در رفتار کودکان قابل مشاهده است. به طور مثال:

وقتی یک کودک شروع به گریه کردن می‌کند به فاصله‌ای کم ارکستری از گریه در بیمارستان به راه می‌افتد.

مادر سرش را که درد گرفته در دستانش می‌گیرد و در همین زمان پسر دو ساله‌اش می‌خواهد پتویش را روی او بیندازد.

دختر بچه‌ای زمانی که مادرش او را در گهواره‌اش می‌گذارد احساس پریشانی می‌کند و کودک سه ساله‌ای که این صحنه را می‌بیند شروع به مکیدن انگشت شستش می‌کند.

زمانی که برادر کوچکتر یک دختر هفت ساله زمین می‌خورد و زانویش آسیب می‌بیند، او محل آسیب را می‌بوسد و او را در آغوش می‌گیرد.

تعریف مهارت همدلی

مهارت همدلی (Empathy skills) عبارت است از توانایی درک احساسات افراد دیگر در شرایط مختلف.

به عبارتی دیگر، همدلی يعنی توجه داشتن و احترام گذاشتن به احساسات، نيازها و تقاضاهای ديگران. نگران آنها بودن و همچنین، پذيرش آنها همان‌گونه كه هستند.

همدلی يعنی توان فهم عقايد و باورهای ديگران، احترام به تفاوت واکنش‌ها و پاسخ درست و ظریف دادن به واکنش دیگران.

مهارت همدلی از طرف سازمان بهداشت جهانی (WHO) به عنوان یکی از مهارت های ده گانه زندگی معرفی و مورد تاکید قرار گرفته است.

همدلی چگونه بروز می‌کند؟

افراد دارای مهارت همدلی، سه خصیصه مهم دارند:

• اول، اینکه درباره نیازهای دیگران نوعی احساس نگرانی دارند.
• دوم، اینکه با دیگران اشتراک نظر دارند؛ یعنی قادرند خود را به جای دیگران بگذارند و به مسائل از نگاه آنان بنگرند.
• سوم، اینکه احساسات همدلانه دارند و آن را از طریق رفتارهای متناسب، نشان می‌دهند (ترابست و همکاران، ۱۹۹۴).

افرادی که مهارت همدلی بیشتر و قوی‌تری دارند، به امور دیگران، حساس‌تر بوده و به صورت عاطفی به آنها پاسخ داده و به طور کلی، بهترین و بیشترین کمک را فراهم می‌آورند (گلپرور و همکاران، ۱۳۸۸).

مشخصه عاطفی و روانی همدلی، آگاهی از افکار، احساسات و حالات ذهنی دیگران است که زمینه‌ساز همانندسازی افراد با یکدیگر در عرصه‌های مختلف اجتماعی است.

نقش مهارت همدلی در زندگی اجتماعی

مهارت همدلی نقش اساسی در زندگی اجتماعی دارد و نیروی برانگیزنده رفتارهای اجتماعی و رفتارهایی است که انسجام گروهی را در پی دارد (جالیف و فارینگتون، ۲۰۰۴. سوسا و همکاران، ۲۰۱۰).

مهارت همدلی عنصری ضروری برای عملکردهای موفقیت‌آمیز بین‌شخصی محسوب می‌شود و پاسخ عاطفی فرد به واکنش‌های عاطفی دیگران است (آموریم و همکاران، ۲۰۰۱).

تاثیرات همدلی

همدلی نتایج مثبت بسیاری دارد. برای مثال:

• مهارت همدلی ارتباط بين‌فردی افراد را تقويت می‌کند.
• احساس درك‌شدگی و رهايی از تنهايی، حمايت اجتماعي و علاقه اجتماعی را افزایش می‌دهد.
• احترام و اعتماد را افزایش می‌دهد.
• مسؤوليت‌پذيری و ايثار را ارتقا می‌دهد.
• مهارت همدلی سبب كاهش بیماری‌های روان‌تني، افسردگی و… می‌شود.
• به توانمندی جامعه می‌انجامد.

مراحل رشد همدلی در کودکان

بر اساس مطالعات هافمن (1979) درباره سطوح همدلی، واکنش کودک به پریشانی فردی خود، راهی برای شروع همدلی در 2 سالگی ایجاد می‌کند. کودکان 2 ساله معمولی، می‌توانند افراد دارای پریشانی را تشخیص داده و به انها پیشنهاد کمک بدهند. اگرچه که کمک او چندان مناسب نباشد.

همدلی ناقص

کودک 2 ساله این پیشنهاد کمک را بیشتر بر اساس نیازهای خودش مطرح می‌کند تا چیزی که فرد دچار پریشانی به آن نیاز دارد. او می‌خواهد کمک کند، اما در دانش، مهارت و بینش او نقصی وجود دارد.

همدلی فراگیر

همدلی ناقص تا حدود 6 سالگی که کودک یاد می‌گیرد از دید دیگران به موضوع نگاه کند از بین نمی‌رود.

هافمن می‌گوید این مرحله‌ای است که کودک از چشم‌انداز دیگران به موضوع نگاه می‌کند و می‌تواند کمکی مناسب به دیگران پیشنهاد کند. و زمانی که به بزرگسالی برسد می‌تواند با دیدی انتزاعی به افرادی چون معلولین با بی‌خانمان‌ها فکر کند.

هافمن این مرحله را همدلی فراگیر می‌نامد و توضیح می‌دهد که در این مرحله است که فرد می‌تواند بفهمد که چطور فعل و انفعالات زندگی مسیر، احساسات و رفتارها را مشخص می‌کند.

همدلی در ۳ – ۲ سالگی

در این سنین کودک شروع به نشان دادن رفتار همدلانه می‌کند.

به طور مثال: آموزش والدین به کودک از طریق رفتارهای محبت‌آمیز مانند لمس کردن ملایم کودکان، با انگشت به طور ملایم به گونه و گردن کودک ضربه زدن و سایر رفتارهای این چنینی که در این حالت کودک رفتار صمیمانه والدین یا سایر بزرگسالان را می‌فهمد.

کودک غالبا درخواست‌های بزرگسالان را اجابت می‌کند. به‌خصوص درخواست بزرگسال در مورد رفتار مسؤولانه اجتماعی را قبول می‌کند.

کودک مایل است که بگوید «خواهش می‌کنم» و «متشکرم» و در تمیز کردن اتاق و اسباب بازی‌ ها کمک کند.

همدلی در ۶ – ۴ سالگی

در این دوره کودک متوجه می‌شود که ممکن است رفتار خودخواهانه غلط باشد. به طور مثال: اگر من تمام اسباب بازی‌ ها را بردارم، هیچ کس قادر به بازی با آنها نخواهد بود.

کودک در خیلی از انواع رفتارهای همدلانه پیشرفت می‌کند. او می‌تواند مشارکت کند، راحت باشد، حمایت کند و تقویت شود.

کودک مهارت همدلی بیشتری دارد و می‌تواند پیشنهاد مناسبی برای انجام برخی چیزهایی که برای دیگران خوب است، داشته باشد. به طور مثال: من می‌توانم لباس‌های زمستانی‌ام که برایم کوچک شده را به کسانی بدهم که به قدر کافی لباس زمستانی ندارند.

نقش وراثت و تجربه در مهارت همدلی کودکان

همانطور که تئوری هافمن رشد طبیعی مهارت همدلی را توضیح می‌دهد، اما مثال‌هایی نیز وجود دارد که بیانگر عملکرد عالی‌تر کودکان است بیش از آن چیزی که در هر مرحله هافمن بیان می‌کند. وراثت و تجربه می‌تواند موجب انحرافاتی در این مسیر شود.

بیشتر محققان معتقدند که ما از لحاظ ژنتیکی طوری برنامه ریزی شده‌ایم که نسبت به پریشانی دیگران حساس باشیم (آیزنبرگ، 1986، 1989. زان واکسلر ،1992). به عنوان یک انسان ما تمایل داریم مهارت همدلی را در خود پرورش دهیم. همان طور که مایلیم در فعالیت‌های زبانی و هوش کلامی رشد کنیم.

تجربه نیز توانایی همدلی را افزایش می‌دهد (بارنت، 1987. هافمن، 1987). برای مثال، زمانی که بزرگسالان کودکان را با کلماتی که بیانگر احساس همدلی است آشنا می‌کنند و از احساس همدلی خود صحبت می‌کنند، آگاهی آنها را درباره وضعیت احساسی دیگران افزایش می‌دهند (آیزنبرگ، 1992. فابس، 1990).

مهارت همدلی در سنین مدرسه

در سنین مدرسه استدلال قیاسی کودکان آنها را به رشد بیشتر مهارت همدلی هدایت می‌کند. اگرچه که تنبیهات بدنی و سرزنش‌ها می‌تواند در رشد مهارت همدلی اختلال ایجاد کند (آیزنبرگ، 1990).

زمانی که کودکان روابطی گرم و دوستانه با بزرگسالان اطرافشان داشته باشند، احساس امنیت کرده و این امنیت باعث می‌شود تا آنها به راحتی درباره دیگران فکر کنند به جای اینکه بخواهند دائم به خودشان فکر کنند (کستنباوم، 1989).

در طرف دیگر کودکانی که در معرض روابط عموما منفی قرار دارند بعدا هم بیشتر در خطر رفتارهای ضد اجتماعی هستند.

کودکانی که مهارت همدلی بیشتری دارند، نسبت به دیگران مهربانی و رفتارهای مراقبتی بیشتری انجام می‌دهند. حساس و نگران آسیب دیدن دیگرانند، هیجان مثبتی نسبت به دیگران نشان می‌دهند. با دیگران تعامل بدنی و کلامی مثبت دارند و نسبت به تعامل‌های غیرکلامی نیز حساس هستند (آمائوری، ۲۰۰۷).

رابطه مهارت همدلی و هوش اخلاقی در کودکان

مهارت همدلی به آرامی رشد می‌کند و در طول زمان به به صورت اخلاق و هوش اخلاقی پدیدار می‌شود.

اخلاق زمانی پدیدار می شود که کودک شروع به فکر کردن درباره درست و غلط می‌کند و سعی دارد این را از طریق احساس دیگران شناسایی کند، و بر اساس آن در اجتماع فعالیت کند.

مهارت همدلی برای رشد اخلاقی کودک مهم است. چرا که به ما اجازه می‌دهد گستره وسیعی از احساسات که توسط دیگران تجربه شده است را شناسایی کنیم. مهارت همدلی رفته رفته رشد می‌کند و به پیش‌نیازی اساسی برای تعامل در مسیری مفید تبدیل می‌شود (استاوب، 1995).

آموزش مهارت همدلی به کودکان

والدین می‌توانند از دوران کودکی با رعایت نکاتی خاص و بکارگیری الگوهای رفتاری ویژه‌ای در جهت تقویت مهارت همدلی کودکانشان قدم بردارند. تأثیرات مثبت آموزش مهارت همدلی به کودکان بی‌تردید در روابط اجتماعی آینده کودک مشهود خواهد بود.

ضرورت آموزش مهارت همدلی به کودکان

آموزش مهارت همدلی باعث بهبود احساس‌های همدلانه و درک رفتار اجتماعی می‌شود. برنامه‌های آموزش مهارت همدلی در مراحل مختلف دوران کودکی کابرد دارد و مفید است.

با کسب مهارت همدلی، تشخیص و درک احساسات دیگران (که لازمه برقراری ارتباط واقعی و سازنده کودک با دوستانش است) میسر می‌شود.

با تکیه بر این توانایی می‌توان فهمید که زندگی برای دیگران چگونه است؛ حتی وقتی که زندگی ما هیچ شباهتی با زندگی آنها نداشته باشد.

این مهارت موجب می‌شود که فرد بتواند دیگران را درک کرده و بپذیرد؛ هر چند که آنها تفاوت عمده‌ای با او داشته باشند. این امر سبب بهبود تعاملات او با اجتماع می‌شود.

علاوه بر آن، مهارت همدلی ما را قادر می‌سازد که بتوانیم به افراد نیازمند کمک کنیم. به عنوان مثال، افرادی که از ناتوانی ذهنی، جسمی یا سایر مشکلات، رنج می‌برند، از این طریق از کمک افراد همدل بهره‌مند خواهند شد.

بنابراین آموزش مهارت همدلی یکی از وظایف اصلی والدین و مدرسه در فرایند تربیت کودک و نوجوان است.

عواملی که منجر به رشد مهارت همدلی در کودکان می‌شود

• هر چه کودکان دلیل رفتارهایشان را بیشتر بدانند و اطلاعات بیشتری درباره تأثیر رفتارشان بر دیگران و اهمیت مشارکت داشتن دریافت کنند، مهارت همدلی و رفتار اجتماعی در آنها تقویت می‌شود.
• وقتی کودکی درباره پیامدهای منفی رفتارش توضیح دریافت می‌کند، نسبت به عواقب رفتارهای منفی آگاه شده و فضای همدلانه گسترش می‌یابد.
• اگر والدین رفتارهای همدلانه را برای کودکان الگوسازی کنند و نسبت به آنها همدلی کنند، مهارت همدلی و نگرش‌های جامعه‌پسندانه در کودکان افزایش می‌یابد.
• الگوسازی رفتارهای همدلانه از طریق خواندن کتاب کودک و داستان‌ های  که رفتارهای نوع‌دوستانه و مشارکت در رفع مشکلات دیگران، محور داستان است.
• ترغیب کودکان به بحث درباره احساساتشان که ناشی از مسائل مختلف است، رفتار همدلانه و مهارت همدلی را در آنها توسعه می‌دهد.

عواملی که همدلی را در کودک تضعیف می‌کند

• تهدید یا تنبیه بدنی.
• آزار و سوءاستفاده از کودک.
• مراقبت غیرمنسجم و ناپایدار از کودک مثل جدایی، طرد و نادیده گرفتن کودک.
• تشویق‌های بیرونی و رشوه دادن به کودک (تشویق بیرونی شامل پاداش‌های مادی مانند خوردنی‌ها، اسباب بازی و… که به کودک بعد از رفتارهای مناسب داده می‌شود.  هدف کودک را از انجام رفتار مناسب معطوف به گرفتن پاداش می‌کند. و باور درونی بر انجام یک کار خوب به دلیل خوب بودن و ارزش خود آن کار را تضعیف می‌کند).

چطور مهارت همدلی را به کودکان آموزش دهیم؟

الگوی رفتارهای مراقبتی باشید.

یکی از بهترین راه‌ های تقویت مهارت همدلی، ارائه الگویی مناسب از رفتارهای همدلانه و مراقبتی است.

در مورد احساسات خود با دیگران صحبت کنید و نشان دهید که چطور شادی، لذت و اندوه را با دیگران تقسیم می‌کنید.

احساسات را نامگذاری کنید.

به کودکان کمک کنید تا بر احساساتشان اسم بگذارند. کودکان پیش دبستانی عبارات خوشحال یا ناراحت را بکار می‌برند اما نمی‌توانند دقیقا احساساتشان را توصیف کنند.

احساساتی چون تنهایی، ناامیدی، ترس، لذت، افتخار، امیدواری و اضطراب را از طریق مطالعه کتاب کودک و داستان ها یا تجربیات روزمره به آنها معرفی کنید.

به تفسیر و توضیح احساسات بپردازید.

هنگامی که کودک تصاویر کتاب های داستان را می بیند یا فیلم تماشا می‌کند از او در باره احساسات شخصیت‌ها سوال کنید و سعی کنید علت وجود این احساسات را برایش بیان کنید.

رفتارهای مفید را در قالب بازی به آنها نشان دهید.

اینکه در هر موقعیتی چگونه همدلی مفید واقع می‌شود را از طریق ایجاد موقعیت‌هایی به او اموزش دهید.

با خرید اسباب بازی مناسب بهبود مهارتهای پایه و بازی با آنها می‌توانید به رشد مهارت همدلی در کودک خود کمک کنید.

حمایت کننده باشید:

حفظ رابطه گرم و همراه با حمایت با کودک می‌تواند نقشی مهم در رشد کودک داشته باشد. مهارت مدیریت تعارض را به او آموزش دهید.

زمانی که مشکلی برای کودک دیگری پیش می‌آید علل آن را برای او بیان کنید تا او بتواند بعدا خودش این علل را پیدا کرده و همدلی مناسبی با دیگران داشته باشد.

نکاتی برای تقویت مهارت همدلی در کودکان

جهت ایجاد و تقویت مهارت همدلی در کودکان و نوجوانان موارد زیر را مورد توجه قرار دهید:

• نیازهای جسمانی و عاطفی کودک را مرتفع کنید.
• به کودک محبت کلامی و جسمانی کنید. برای مثال، وی را در آغوش بگیرید و کلمات محبت‌آمیز ابراز کنید.
• اهمیت و تأثیر احساس بر رفتار را به زبان کودکانه برای فرزندتان توضیح دهید.
• تفاوت‌های فردی موجود در احساسات و نحوه بیان آنها را برای کودک بیان کنید.
• با کودک در تمامی حالات روحی (نه فقط در خصوص احساسات منفی) همراهی کنید.
• در صورت امکان برای تقویت مهارت همدلی، مطابق با امکانات خانواده از حیوانات خانگی نگهداری کنید.
• الگوی کودک باشید. بدین معنی که در حضور کودک با دیگران همدلی کنید.
• در مورد دلایل اخلاقی قوانین به کودک خود آموزش دهید و با او در این مورد گفتگو کنید.
• به کودک خود آموزش دهید که به ارزیابی موقعیتی که در آن قرار دارد بپردازد.
• کودک را تشویق کنید تا به اشتراکات میان خود و دیگران بیندیشد.
• کودک را تشویق کنید تا در خصوص دیدگاه و احساس دیگران صحبت کند و ایفای نقش داشته باشد.

تمرین‌هایی برای بهبود مهارت همدلی

توصیه می‌شود که والدین ضمن رعایت نکات بالا، تمرین‌های زیر و موارد مشابه را در راستای ارتقای مهارت همدلی با فرزندان خود انجام دهند.

تمرین «درجه‌بندی احساسات»

کودکان به عنوان متفکران عینی‌نگر نمی‌توانند متوجه شوند که احساس درجات مختلفی دارد. آنها معمولا تصور می‌کنند آدم‌ها یا خیلی خوشحال هستند یا خیلی عصبانی.

اگر کودکان این مطلب را درک نکنند، سوءتفاهم زیادی بین ما و آنها پیش خواهد آمد. بخشی از مهارت همدلی، توانایی تشخیص شدت و ضعف احساسات است.

بدین منظور بهتر است که جهت تمرین، گزینه‌هایی از چهار حالت خیلی غمگین، غمگین، خوشحال و خیلی خوشحال را نشان بدهید یا رسم کنید.

سنجش درجات احساسات

وضعیت‌های زیر را برای کودک بخوانید و از آنها بخواهید که با دقت گوش دهند و احساس خود را در مورد هر وضعیت علامت بزنند.

• به خاطر بارندگی زنگ تفریح ندارید.
• قرار است که کلاس شما را به باغ وحش ببرند.
• خواهرتان را دیرتر از شما بیدار می‌کنند.
• چون اتاقتان را تمیز نکرده‌اید، پدرتان سرتان داد می‌کشد.
• دو تا از مسأله‌های ریاضی را نتوانستید حل کنید.
• معلمتان می‌گوید که در امتحان دیکته عالی عمل کرده‌اید.
• نزدیک‌ترین دوست شما امروز با شما پیاده به مدرسه نیامد.
• دخترعمویتان اجازه داد با اسباب بازی او، که خیلی دوستش دارید، بازی کنید.
• و…

پس از خواندن هر وضعیت، از کودکان بخواهید بگویند کدام گزینه را علامت زده است. سپس این‌گونه نتیجه‌گیری کنید که:

• آیا در مورد همه موارد گزینه یکسانی انتخاب شده است؟
• چرا عبارت‌های مختلف علامت زده شده‌اند؟
• آیا پیش آمده است که با آدمی که احساسش در مورد موضوعی با احساس شما فرق دارد، اختلاف پیدا کنید؟
• چه نکاتی را درباره احساسات باید به یاد داشته باشید؟

اجرای این تمرین نقش زیادی در رشد مهارت همدلی کودکان دارد.

تمرین ثبت احساسات

برای آموزش مهارت همدلی به کودکان از کودک بخواهید به ۵ وضعیت هفته گذشته خود که احساساتی در آنها ایجاد کرده است، فکر کند.

سپس، بر یک روی کاغذ احساس خود را در آن وضعیت ثبت کند (افسردگی، خشم، غم، عصبانیت، هیجان‌زدگی، ترس و…). در مورد کودکان کوچک‌تر می‌توانید از شکل استفاده کنید.

سپس بحث کنید که:

• آیا احساسات بیان‌شده مثل هم هستند؟
• چرا همیشه احساس یکسانی نداریم؟
• آیا به راحتی می‌توانستی احساس خود را تشخیص دهی؟

در صورتی که تمرین را به صورت گروهی انجام می‌دهید، می‌توانید با مقایسه نتایج به تفاوت‌های موجود بین افراد اشاره کنید.

سخن پایانی مهارت همدلی در کودکان

در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به جنبه‌های مختلف مهارت همدلی و روش‌های پرورش این مهارت در کودکان پرداختیم.

مهارت همدلی توانایی تصور خود به جای دیگران و درک احساسات یا تجربه آنان است.

در سال های اولیه زندگی، کودکان خردسال به طور طبیعی خودمحور هستند و تمایل زیادی دارند که بیشتر به خود و نیازهای فوری خود فکر کنند. آنها هنوز آمادگی در درک نیازها و احساسات دیگران را ندارند.

اما ایجاد حس همدلی یک فرآیند رشدی مهم برای کودکان خردسال است و می‌تواند نه تنها در دوران کودکی بلکه در بزرگسالی نیز برای آنها مفید باشد.

برای تقویت مهارت همدلی در کودکان علاوه بر بکار بستن روش‌ها و پیشنهادات این مقاله، می‌توانید اسباب بازی های مناسب تقویت مهارت همدلی در کودکان را نیز مورد استفاده قرار دهید.

منابع:

جان بزرگی، مسعود. نوری، ناهید. آگاه هریس، مژگان. (۱۳۸۷). آموزش اخلاق، رفتار اجتماعی و قانون‌پذیری به کودکان. تهران: ناشر ارجمند.

گل‌پرور، محسن. عریضی، حمیدرضا. مدنی قهفرخی، سعید. (۱۳۸۸). نقش نگرش به رفاه اجتماعی در رابطه همدلی و گرایش اجتماعی با عدالت. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی. ۹. ۳۲. ۱۳۱ – ۱۶۶.

ورنون، آن. (۱۳۹۳). آموزش مهارت زندگی رشد هیجانی، اجتماعی، شناختی و «خود» برای دوره دبستان (ترجمه مهرداد فیروزبخت).تهران: نشر دانژه.

Ali F, Amorim IS, Chamorro- Premuzic T. Empathy deficits and trait emotional intelligence in psychopathy and Machiavellianism. Pers Indiv Diff. 2009:758–62.

Amaury S. The effect of social skill instruction on sport and game related behaviors of children and adolescents with emotional or behavioral disorders[Dissertation]. United States: University of Ohio; 2007.

Jolliffe D, Farrington D. Empathy and offending: A systematic review and meta-analysis Aggress Violent Behav. 2004;9(5):441-76.

Sosua A, McDonald S, Rushby J, Li S, Dimoska A, James C. Understanding deficits in empathy after traumatic brain injury: The role of affective responsivity. Cortex. 2010;47(5):526-35.

Staub, E. (1995).The roots of prosocial and antisocial behavior in persons and groups: Environmental influence, personality, culture, and socialization. In W. Kurtines & J. Gewirtz (Eds.), Moral Development. Boston: Allyn and Bacon.

Hoffman, M.L. (1987).The contribution of empathy to justice and moral judgment. In N. Eisenberg and J. Strayer (Eds.), Empathy and Its Development. New York: Cambridge University Press.

Eisenberg, N. (1986).Altruistic Emotion, Cognition, and Behavior. Hillsdale, NJ: Erlbaum.